Vrouwen van Schotland

Vertaald door Debbie Verschueren

Boek samenvatting

"Vrouwen van Schotland" is een meeslepende verkenning van de Schotse geschiedenis door de lens van vrouwelijke invloed. Van bescheiden vissersvrouwen tot machtige figuren, Schotse vrouwen hebben altijd een cruciale rol gespeeld, zowel voor als achter de schermen van belangrijke gebeurtenissen. Deze reis voert je door de eeuwen, van de Donkere Middeleeuwen tot de 21e eeuw, en onthult de onmisbare bijdragen van deze vrouwen aan de vorming van Schotland als een dynamische natie.

Uittreksel uit Vrouwen van Schotland

‘Waar een koe is, is een vrouw, en waar een vrouw is, is er ellende.’ -Columba van Iona

Toen de Romeinen het land binnenvielen dat later Schotland zou worden, kregen ze te maken met een meedogenloze vijand die met moed, vaardigheid en meesterlijke guerrillatactieken strijd leverde. Dit veroorzaakte heel wat problemen voor de legioenen. Hoewel ze een belangrijke overwinning behaalden in de Slag bij Mons Graupius in 83 na Christus, slaagden de Romeinen er niet in dit noordelijke gebied te veroveren en trokken zich uiteindelijk terug tot achter de Muur van Hadrianus. Slechts weinige getuigenissen vertellen over het soort mensen dat de Romeinen aantroffen in de glens (nauwe valleien) en straths (dalen). Toen Ammianus Marcellinus, een Romein uit de vierde eeuw na Christus de Galliërs ontmoette, een Keltisch volk vergelijkbaar met de Picten uit Schotland, beschreef hij hen als een volk dat 'een geduchte strengheid uitstraalde, uiterst twistziek was en een grote trots en arrogantie koesterde'. Deze beschrijving is misschien nog steeds van toepassing op vele Schotten van vandaag. En hoewel de Romeinen de Keltische mannen beschouwden als gevaarlijke tegenstanders, leken ze hun vrouwen met nog meer ontzag te bewonderen.

Marcellinus beweerde dat ‘een hele troep vreemdelingen niet in staat zou zijn om stand te houden tegen één enkele Galliër als die zijn vrouw erbij zou halen’. Het lijkt erop dat deze vrouwen 'zeer sterk [waren], vooral wanneer haar nek opzwelt, haar tanden beginnen te knarsen en ze zwaaiend met haar enorme, bleke armen klappen en schoppen begint uit te delen'. Aangezien de Romeinen de Galliërs uiteindelijk wisten te verslaan, maar de Picten nooit hebben weten te overwinnen, kan men aannemen dat deze laatsten nog schrikwekkender waren.

Het lijkt erop dat de normen en waarden van de Pictische vrouwen, althans volgens Romeinse getuigenissen, te aanstootgevend waren, omdat ze vrij waren om seks te hebben met wie ze wilden. Het huwelijk onder de Kelten was heel eenvoudig, en een echtscheiding zo simpel dat trouwfeesten een jaarlijkse gebeurtenis waren. Er bestonden ook wettelijke concubines, een tweede vrouw die naast de eerste, of de voornaamste, vrouw leefde. De wet liet toe dat een jaloerse vrouw de concubine mocht afranselen, wat voor enkele ongemakkelijke relaties moet hebben gezorgd. Toch blijkt het buitenechtelijk samenwonen een redelijk gangbare praktijk te zijn geweest, ondanks de titel van 'adultrach' voor de tweede vrouw: de echtbreekster.

Er bestonden maar liefst tien verschillende huwelijksvormen in de Keltische samenleving, van een praktische, informele seksuele verhouding tot een echtelijke verbintenis. Een weerklank van deze regeling bleef tot in de 18e eeuw bestaan, toen handfasting, een soort van proefhuwelijk erg gebruikelijk was in Schotland, ondanks de afkeuring van de kerk. Een interessante legende vertelt dat een Pictische vrouw de liefde zou hebben bedreven met de vader van Pontius Pilatus, terwijl hij op een missie was ten noorden van de Romeinse grens. Zo zou de jonge Pilatus zijn geboren, die later heerser van Jeruzalem werd. Hoewel het verhaal waarschijnlijk van onbetrouwbare bronnen afkomstig is, illustreert het toch goed het idee van de seksuele vrijheid die Schotse vrouwen genoten.

Maar wie zou er nu met één van deze dominante, woeste vrouwen willen trouwen? Veel mannen, want Keltische vrouwen waren het perfecte voorbeeld van de toenmalige samenleving. Oorlogen en ruzies waren belangrijke geneugten, dus een gehoorzame, bescheiden vrouw zou helemaal niet leuk en absoluut geen uitdaging zijn geweest. Een machtige en zelfverzekerde vrouw was een gelijkwaardige partner in de avonturen van het leven.

Wanneer ze niet bij een gevecht waren betrokken of de liefde bedreven, waren de Keltische vrouwen erg met hun uiterlijk begaan. De Keltische vrouwen in de tijd van de Romeinen leken slechts kort te leven, velen stierven rond hun twintigste, maar ze maakten het beste van de tijd die hen gegund was. Ze trouwden op jonge leeftijd, zo rond hun twaalfde, en flirtten blijkbaar als gekken. Ze gebruikten kleurstof uit bessen om hun wenkbrauwen en lippen te kleuren en deden ook rouge op hun wangen. Ze waren enorm trots op hun gevlochten haar, en bewaarden hun kammen in gepersonaliseerde zakjes.

Keltische vrouwen droegen geruite rokken en gouden of zilveren enkelbanden, kettingen en armbanden. Ze droegen ringen aan hun vingers en in hun oren en staken gedecoreerde spelden in hun haar. De edelvrouwen droegen een uitgewerkte torque rond hun hals en ze versierden tevens de broches die hun kleren samenhielden. Ze wasten zich met warm water, een gewoonte die veel van hun stedelijke nakomelingen vergaten, en ze besteedden bijzonder veel zorg aan hun vingernagels. Het is mogelijk dat de Keltische vrouwen sandalen droegen, zodat ze konden pronken met de ringen aan hun tenen.

Keltische vrouwen waren zelfs zo ijdel over hun uiterlijk dat de wet een boete oplegde aan iedereen die hun uiterlijk, kleding of make-up beledigde. De Keltische wet verbood ook iedereen te liegen over de reputatie van een vrouw of haar te beledigen. Als haar man met een andere vrouw sliep, kon een Keltische vrouw haar liefdesrivale vermoorden zonder hiervoor te worden gestraft, mits zij dit deed in een vlaag van zinsverbijstering. De vrouw kreeg drie dagen de tijd vanaf de ontdekking van het overspel om zich te ontdoen van de minnares. Eens die tijd was verstreken, werd verondersteld dat haar woede was afgenomen. Men heeft niets schriftelijks teruggevonden over de verdere relatie met haar man. Vermoedelijk maakten ze het weer goed zodra de vrouw haar liefde had bewezen.

De mannen, daarentegen, genoten met volle teugen van de schoonheid en het uiterlijk van hun vrouwen. "Haar beide armen waren even wit als de sneeuw van één enkele nacht, en haar wangen waren net zo roze gekleurd als vingerhoedskruid." Zo gaat de legende uit de 8e eeuw over Etain, de meest aantrekkelijke vrouw van Ierland. De beschrijving prees haar wenkbrauwen, tanden en ogen, haar gladde schouders, lange handen, slanke heupen en warme dijen. Het verhaal eindigt als volgt: "ze zijn allen lieflijk tot ze worden vergeleken met Etain. Ze zijn allen mooi tot ze worden vergeleken met Etain."

Deze assertieve vrouwen intimideerden hun mannen dus niet, noch namen zij mannelijke gewoontes over om hun kracht te bewijzen. Beide geslachten aanvaardden en verblijdden zich in de verschillen van de ander. Vrouwen genoten dezelfde juridische status als mannen. Ze bezaten eigendommen en als weduwe werden ze eigenaar van de goederen van hun echtgenoot. Vrouwen konden koningin van de clan worden of zelfs oorlogsleider. Hoewel er geen geschriften zijn teruggevonden over Pictische koninginnen, werden er toch enkele machtige Keltische koninginnen als leiders erkend, zoals Boudicca van de Iceni, Cartimandua van de Brigantes en Medb van Connacht. Er bestaat dan ook geen twijfel dat hun Pictische tijdgenoten uit hetzelfde hout gesneden waren.

Vrouwen blijken van groot belang te zijn geweest tijdens de donkere middeleeuwen in Schotland. In de Keltische mythologie worden vrouwen vaak vaardigheden, macht en prestige toegeschreven die andere volkeren helaas niet bezaten. Vrouwen waren nauw betrokken bij de spirituele cultus van de wedergeboorte, en godinnen zoals Morrigan, godin van de oorlog, en Danann, de koningin van de andere goden, stonden aan de top van het Keltische pantheon. Het is tragisch dat de Picten ons geen literaire erfenis hebben nagelaten, maar de Kelten vertelden verhalen over de grote koningin Medb van Connacht, terwijl Cu Cuchlainn, de Ierse held van de donkere middeleeuwen, werd opgeleid op het eiland Skye. Zijn leermeesters, Scatach en Aife waren beide vrouwen, terwijl legendes uit Wales melding maken van trainingskampen waar vrouwen mannelijke krijgers opleidden. Vrouwen leken even belangrijk in het religieuze spectrum van de samenleving, waar in het zwart geklede vrouwelijke druïden weerstand boden tegen de Romeinse aanval op Anglesey.

Een eeuwenoude traditie verhaalt dat de naam Hebriden zou voortkomen uit de naam Ey-bruiden of de eilanden van Sint Brigit, die zich over de westelijke eilanden ontfermde. De oorspronkelijke Heilige Brigit was een Keltische godin, dochter van Dagda, de beschermheilige van de dichters. Volgens de legende zou Brigit ook de godin van het vuur zijn geweest, en enkel vrouwen van adel mochten het heilige vuur in haar tempel bijwonen. Deze vrouwen stonden beter bekend als de 'dochters van het vuur'. Met de komst van het christendom, werd de godin Brigit vervangen door Sint Brigida en ontstonden er nieuwe legendes over de Eilanden van Sint Brigida. De scholekster werd Brigida’s vogel en 1 februari werd uitgeroepen tot haar feestdag. Brigida, die ook bekend stond als 'Mary of the Gael', zou tevens de vroedvrouw zijn geweest van de Maagd Maria. Een innemend volksverhaal vertelt hoe Sint Brigida met een kroon van kaarsen op haar hoofd de handlangers van Herodes afleidt in hun zoektocht naar Jezus Christus. Een kleurrijke en vindingrijke vrouw als Brigida vormde een vanzelfsprekende keuze voor een Keltische heilige, daarom richtte de Katholieke kerk de kloosterorde van de Birgittinessen op om de herinnering aan de heidense godin Brigit uit te doven. Deze nonnen waren wellicht de eerste christelijke vrouwengemeenschap in West-Europa. Na verloop van tijd vestigden christelijke vrouwen zich tevens in andere delen van wat later Schotland zou worden, zoals de abdis Ebba van Coldingham, die een klooster stichtte ten zuidoosten van de rivier de Forth.

Schotland heeft dan ook een hoop unieke vrouwelijke heiligen voortgebracht. Een van de eersten kwam uit wat nu East Lothian is, het gebied dat volgens de legende werd geregeerd door de heidense koning Loth. De koning was erg ongelukkig toen zijn dochter, Thenew, het nieuwe christelijke geloof in haar hart sloot, en was radeloos toen ze zich in de armen van een minnaar stortte die niet alleen christen was, maar ook uit een lagere sociale klasse kwam. Het was bijna onvermijdelijk dat ze zwanger werd en dat haar vader het zou opmerken. In de 6e eeuw kon de toorn van een koning erg explosief zijn, en Loth beval zijn krijgers om Thenew van de steile kliffen van Traprain Law te gooien. Misschien net omdat ze vervolgd werd omwille van de gerechtigheid, maakte Thenew een veilige landing, en een koele waterbron opende zich op de plek waar ze terechtgekomen was. Koning Loth zette schaamteloos zijn vastberaden plan om zijn dochter te doden verder, hij zette haar in een bootje en duwde haar zonder voedsel, water of peddel in de Firth of Forth.

Beschermd door haar geloof, wachtte Thenew op het volgende mirakel. De stroom dreef haar naar het Isle of May, en daarna verder in de richting van Culross in Fife. Toen Thenew een vuur zag branden op de kust, vatte ze dit op als een boodschap van hoop van de Heer en zette ze koers naar de oever. Ze wist dat ze bijna moest bevallen, en bracht een zoon ter wereld in de zachte gloed van het vuur. De monniken die het vuur onderhielden, namen Thenew mee naar Sint Serf, die het kind adopteerde. De heilige noemde de jongen Kentigern, wat Chief Lord of Mungo betekent, wat zich vertaalt in Lieflijke Man. Toen Kentigern opgroeide, legde hij de religieuze grondslag waar de kathedraal van Glasgow werd gebouwd. Thenew, de moeder van Kentigern, werd ook heilig verklaard en staat bekend onder de naam Sint Enoch.

Een andere Schotse heilige was Sint Triduana, die volgens de legende naar Kilrymont kwam in het gezelschap van Sint Rule. Kilrymont was een belangrijke Pictische gemeenschap, beter bekend als Sint Andrews, maar Triduana vestigde zich uiteindelijk in Restenneth, in de buurt van Forfar, in het Pictische koninkrijk Circinn. Helaas was Nechtan, de plaatselijke koning, een man met een passie voor vrouwen, en Triduana was jong, mooi en goed gevormd.

Toen Nechtans aandacht te brutaal werd, vluchtte Triduana uit Circinn en vestigde zich in Dynfallandy, het gebergte in de buurt van Pitlochry. Nechtan was echter even volhardend als hij verliefd was, en hij stuurde zijn mannen de bergen in op zoek naar de oosterse schoonheid. Natuurlijk bleef een exotische vrouw als Triduana niet lang onopgemerkt en de manschappen van de koning vonden haar snel.